آرامستان، مکانی اجتماعی – فرهنگی در شهرها
در مجموع می‌توان آرامستان‌ها را بخش یکپارچه از مناظر فرهنگی به شمار آورد، چراکه افراد با مراجعه به این مکان‌ها به مثابه موزه‌هایی که سن، تاریخ و فرهنگ یک جامعه را نمایش می‌دهد، می‌توانند با هویت یک ملت آشنا شوند.
به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله آرامستان فضا – مکانی است دیرپا و ماندگار و با توجه به ماهیت اجتماعی آن، پدیدهای است تاریخی و نمادین. تقریباً در تماس شهرهای قدیمی و تاریخی فضاهای آرامستانی در زمره قدیمی‌ترین فضاهای شهری به حساب می‌آیند. به گفته لوئیز مامفورد، "نخستین موردی که فرد در شهرهای قدیمی یونانی و رومی با آن مواجه می‌شود، مجموعه‌ای از مقبره‌ها و سنگ قبرها است که در مبادی شهر وجود داشته است." (مامفورد، ۱۳۸۷).
بسیاری معتقدند که معماری با احداث آرامستان‌ها و مقابر آغاز شده است، "معماری ... از آراستن گورها ... آغاز شد" (دورانت، ۱۳۷۲، ۲۲۰). فضای آرامستان در تاریخ تمدن بشر بسیار پراهمیت است. آرامستان در فرهنگ اجتماعی ایرانیان، خصوصاً اکثریت مسلمان نیز جایگاه ویژهای دارد، به گونه‌ای که این فضا با هیچ فضا و کاربری دیگری در شهر قابل قیاس و دسته‌بندی نیست. آرامستان و آرامگاه‌های امامزاده‌ها همواره نقش تعیین کننده‌ای در شکل‌گیری و تکامل شهرهای قدیم ایران داشته‌اند.
ساخت شهر ایرانی در گذشته معمولاً بر الگویی چنین استوار بود که در انتهای چند جاده اصلی منتهی به شهر، دروازه اصلی قرار داشت. در خارج دروازه و بلافصل آن، میدانگاهی وسیع و آرامستان اصلی شهر احداث می‌شد و در داخل دروازه، راسته اصلی بازار شکل میگرفت. (وزیریزاده، ۱۳۸۸)؛ در ادامه روند توسعه شهرها و افزایش جمعیت آن‌ها، آرامستان‌های جدید در فاصله‌ای نسبتاً دور از بافت شهری و در قالب فضاهایی وسیع شکل گرفته‌اند نظیر آنچه که امروز در مورد باغ رضوان کلان‌شهر اصفهان قابل مشاهده است .
اهمیت آرامستان و لزوم توجه به این مهم در شهرسازی معاصر را می‌توان در این موارد برشمرد: آرامستان فضایی آیینی، آرامستان فضایی تربیتی، آرامستان به مثابه نشانهای تاریخی – فرهنگی و آرامستان به مثابه حافظه تاریخی.
اگر فرهنگ را مقوله‌ای تعریف کنیم که درگذشته ریشه داشته و در ساخت زمان حال اثرگذار بوده و آینده را تغذیه خواهد کرد، آنگاه آرامستان به عنوان یک لنگرگاه هویتی و تاریخی معنا و مفهوم خود را باز خواهد یافت. آرامستان در بسیاری از کشورها و ملل، فضایی فرهنگی و هویت‌بخش است که به بخش ناخودآگاه شهر تعلق دارد. پاک‌سازی و حذف آرامستان‌های محلی از شهرها به منزله پاک‌سازی هویت و حافظه تاریخی محلات شهری بوده و در دراز مدت پیوند بخش خودآگاه (شهر زندگان) را با بخش ناخودآگاه شهر (شهر مردگان) از هم می‌گسلد و شهر به نوعی آلزایمر فرهنگی مبتلا خواهد شد (حاجیپور، ۱۳۸۸).
آرامستان می‌تواند عنصری بسیار اثرگذار در شبکه نمادین شهر باشد و بنابراین از این منظر هم عنصری ضروری است که بایستی در پیوند با ساختار و سازمان فضای شهر و محله باشد نه به مثابه یک عنصر زائد و حاشیه‌ای. انسان با حرکت و گشت و گذار در این فضاهای نمادین به یک دیالوگ نمادین دست می‌زند که به کشف عقاید، عواطف، رویاها و تخیلات گذشتگان و معنایی در فراسوی معنا منجر خواهد شد. نمادها از هر نوعی که باشند داستان عقاید گذشتگان را درباره خویشتن، هستی، و ارتباط فی‌مابین باز می‌گویند و آنگاه که انسان این روزگار موفق به یافتن و شناختن آن‌ها می‌شود در حقیقت زنجیره مقدس و پنهانی را که در ضمیر ناخودآگاه جمعی (یونگ، ۱۳۸۹)، موجب پیوند او با گذشته می‌شود، کشف می‌کند.
در مجموع می‌توان آرامستان‌ها را بخش یکپارچه از مناظر فرهنگی به شمار آورد، چراکه افراد با مراجعه به این مکان‌ها به مثابه موزه‌هایی که سن، تاریخ و فرهنگ یک جامعه را نمایش می‌دهد، می‌تواند با هویت یک ملت آشنا شوند. این مکان‌ها نیز به عنوان مناظر خاطره‌انگیز، نقشی اصلی در حفظ یاد و نام گذشتگان و مردگان دارند. این مناظر در کنار نقش‌ها و ویژگی‌های زیباشناختی، زیست‌محیطی و اکولوژیکی، تاریخی و آموزشی، از نقشی اجتماعی در زندگی امروز برخوردار است، موجبات تقویت تعاملات اجتماعی را در فضایی با بار خاطراتی قوی فراهم می‌آورد، هویتی ملی و خانوادگی را گوش‌زد می‌کنند و جنبه‌های مهمی از ریشه‌های قومی و فرهنگی مردمان یک جامعه و کشور را خاطرنشان می‌سازند.
در مقیاس کوچک نیز، هر یک از سنگ مزارهای به جا مانده به ویژه آن دسته که شامل خط، نقش و شکل به طور توأمان است، عمدتاً واجد خصوصیات منحصر به فردی است که مطالعه آن‌ها می‌تواند اطلاعات بی‌نظیری از نوع نگاه انسان به زندگی، آخرت و چگونگی کاربرد نشانه‌های تصویری در انتقال پیام را نمودار سازد و در نهایت گویای نگرش زیبایی شناختی او به زندگی و مرگ باشد. به قولی "مزار انسان پیش از آن که گویای مرگ انسان باشد نشانه زندگی انسان است، زیرا که مرگ میوه زندگی است" (هوشنگپور، ۱۳۴۲).
مقاله از: دکتر حامد اخگر، دکترای شهرسازی