نقش پدافند غیرعامل در برنامهریزی شهری
یکی از موارد مورد تاکید از نظر سازمان پدافند غیرعامل و سایر نهادهای ذی‌صلاح در این زمینه تدقیق پدافند غیرعامل در کاربری‌های وضع موجود و پیشنهادی شهر است که ارایه نقش‌هایی در این زمینه و استفاده از این الگو برای مکان‌گزینی کاربری‌های پیشنهادی باید مورد توجه باشد.
به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، برنامهریزی جریانی است آگاهانه که بر مبنای آن هر سازمان یا جامعه بر مبنای امکانات و منابع محدود، سعی در ایجاد و تغییر و تحول در وضع موجود جهت نیل به مطلوب‌ترین وضعیت ممکن در مقطع زمانی مشخص دارد. این فعالیت به مفهوم ایجاد تلاشی آگاهانه برای افزایش سیاست‌ها در وضع کنونی و آتی محیط‌زیست است.
به عقیدة دوبری(۱۹۷۹)، برنامهریزی شهری باید شهر را سالمتر، بزرگ‌تر، زیباتر کند و از فرهنگ شهر محافظت و برای آن ارزش قائل شود، اما هندرسون(۱۹۹۷) عقیده دارد که با توجه به وسعت اطلاعات و اقدامات مربوط با برنامهریزی امروزی نمیتوان هیچ‌گونه تعریف واحدی ارایه نمود؛ از نظر وی تعریف برنامهریزی شهری عبارت است از فرآیندی که مجموعهای از ابزارها (منطقه بندی، برنامهریزی شهری، سیاست‌های زیست‌محیطی، برنامههای مسکن و غیره) را جهت رسیدن به اهداف عینی و مطلوب در محیط طبیعی و مصنوعی به کار میگیرد.
اغلب برنامهریزیها در چهار صفت زیر مشترک است: ۱-برنامهریزی به آینده توجه دارد، ۲-برنامهریزی به تعریف و ارزیابی راهکارهای پیشنهادی برای رفع مشکلات میپردازد، ۳-برنامهریزی یک مسئلة سیاسی است، ۴- برنامهریزی یک مسئولیت مخصوص است که باید نیازهای اقلیتها، معلولان، فقرا و سایر گروه‌های گمنام را تأمین کند. (لائورینی،۱۳۸۵: ۱۷)
برنامهریزی شهری دارای دو جنبۀ متفاوت است: یکی گسترش موزون و متناسب و هماهنگ کالبدی شهری و اصلاح وضع گذشته و موجود آن از لحاظ انطباق با شرایط زندگی و رفاه مردم شهر در حال و آینده که میتوانیم آن را در طرحریزی کالبدی نامگذاری کنیم؛ دیگر مطالعه و بررسی فعالیتها و عملیاتی است که باید در آینده انجام شود و برآورد هزینه و اولویت‌سنجی و تعیین زمان انجام و نیز تدارک منابع مالی مورد نیاز برای تأمین هزینه جهت انجام فعالیتها و عملیات مذکور که آن را میتوانیم برنامهریزی (به معنی اخص) بنامیم. (لطیفی،۱۳۹۱ :۱۱۵)
مفهوم پدافند غیرعامل
مفهوم پدافند در مقابل آفند مطرح می‌شود و در لغت شامل دو جزء پد و آفند است که جزء نخست به معنی "ضد و متضاد" و جزء دوم به معنای "جنگ و جدال" مطرح شده است و در نتیجه دفاع در مقابل حمله تعریف می‌شود. (دهخدا،۱۳۵۱ ؛۴۷-۴۸) ولی در نگاه بنیادی به مفهوم پدافند آن را "اقداماتی که در آن با استفاده از کلیه امکانات و وسائل موجود از پیش‌روی و هجوم دشمن جلوگیری به عمل آمده و یا نیروی تکاور را منهدم گرداند" تعریف می‌کنند (نیازی تبار،۱۳۸۷ ؛۱۵)؛ وی ضمن ارایه تعریف فوق تاکید می‌کند که پدافند معمولا با حفظ و نگهداری زمین همراه است.
سازمان پدافند غیرعامل کل کشور در جزوه‌ای که در تیرماه ۱۳۸۵ منتشر کرد پدافند را "کاهش تاثیرات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی وی [دشمن] به اهداف خود است که به طور کلی از دو بخش پدافند غیرعامل و پدافند عامل تشکیل می‌شود"(سازمان پدافند غیرعامل کل کشور،۱۳۸۵ ؛۵) مفهوم کلی در پدافند عامل عبارت است از بهره‌گیری مستقیم از جنگ‌افزار در برابر حملات دشمن(موحدی نیا،۱۳۸۶ ؛نیازی تبار،۱۳۸۷ و احمرلویی،۱۳۸۹) و پدافند غیرعامل به مجموعه تمهیداتی اشاره دارد که با استفاده از ابزار مختلف آستانه مقاومت و بازدارندگی کشور و منطقه را افزایش می‌دهد. در این رابطه احمرلویی(۱۳۸۹) ضمن وسعت دادن به تعریف فوق، مقیاس عملکردی آن را که در تعریف مطرح نشده بود ملی بیان می‌کند."
پدافند غیرعامل به معنی حفظ جان مردم، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقع در برابر هر گونه شرایط،موقعیت و تجاوز است." (احمرلویی،۱۳۸۹ ؛۱۳) همانطور که در تعریف مشخص است مفهوم پدافند غیرعامل در برابر هرگونه تجاوزی به عنوان راهبرد عمومی مطرح است با این حال براساس تعریف بیان شده، پدافند غیرعامل در سوانح غیرطبیعی و یا انسانی مطرح می‌شود. در عین حال این مهم زمانی می‌تواند ضامن امنیت افراد شود که هشدار و اعلام خطر نیز پیش از وقوع داشته باشد این در حالیست که در طول این فرآیند تاکید برآمادگی ساکنان با ابزارهای مختلف است. همچنین پدافند غیرعامل را اینگونه تعریف می‌کنند: "رعایت اصولی که تلاش دارد ضمن کاهش آسیب‌پذیری به نیروهای خودی به منظور حفظ داشته‌های مادی و معنوی نیروها و ظرفیت لازم جهت وارد آوردن بیشترین آسیب‌ها را به نیروهای دشمن فراهم آورد"(نوبخت،۱۳۸۹ ؛۱۴۵) در این تعریف کاهش آسیب‌پذیری حداقلی به آفند دشمن و ایجاد ظرفیت حداکثری برای آفند دشمن مورد توجه است؛ بر این اساس شناخت پتانسیل‌ها و امکانات نیروها در بستر پهنه‌های جغرافیای در کاهش آسیب‌پذیری مسلماً حائز اهمیت خواهد بود. (جدی،۱۳۸۶ ؛۱۶) پدافندغیرعامل را اقدامات دفاعی اطلاق می‌کند که "به کمک آن می توان با کم‌ترین امکانات و تجهیزات فنی در مقابل تهاجم غافلگیرانه دشمن مقاومت کرد" لذا توجه به پدافند غیرعامل به عنوان پیشگیری مطرح خواهد بود تا از این رهگذر در هنگام وقوع حادثه بتوان کم‌ترین هزینه و امکانات در مقابل تهاجم ایستادگی کرد.
با توجه به مطالب ذکر شده می توان پدافند غیرعامل را در موارد ذیل جمع بندی کرد(اخگر، ۱۳۹۲):
۱- پدافندغیرعامل به عنوان راهبردی پیشگیرانه مطرح است. ۲- پدافندغیرعامل می‌تواند به عنوان ابزاری در جهت هشدار و اخطار مورد استفاده قرار بگیرد. ۳- محدود کردن و یا جلوگیری از خسارت ،تلفات به امکانات و تجهیزات و نیروی انسانی. ۴- بازسازی مجدد در دستور کار پدافندغیرعامل مطرح است. ۵- افزایش استمرار فعالیت های خدمات رسان در شرایط وقوع سوانح طبیعی و غیرطبیعی. ۶- حفظ تمامیت ارضی نسبت به حاکمیت ملی. ۷- تحلیل نیروهای دشمن و تقویت بازدارندگی.
جایگاه پدافند غیرعامل در طرح‌های توسعه شهری
طرح‌های توسعه و عمران شهری به عنوان سند راهنما و توسعه شهرها در امر برنامهریزی شهری برای سازمان‌های ذی‌صلاح در امر توسعه و راهبری شهر مطرح است که بیش از پنج دهه از تهیه آن می‌گذرد. گذر ایام و پختگی شرکت‌های مشاور در تهیه و تنظیم این سند از جمله مواری است که در این زمینه منتج شده است؛ با این حال شرح‌های خدمات توسعه و عمران شهری در طول تاریخ با تعقیراتی روبرو شده است که بدون شک برای تغییر پذیری در سیاست‌ها نیازمند زمان و بازخوردهایی است. یکی از موارد طرح شده در سال‌های اخیر موضوع پدافند غیرعامل است؛ این موضوع با توجه به اهمیت شهرها در جنگ‌های نوین و نسل ششم مورد توجه و ارایه نظر قرار گرفته است. با این حال با عنایت به طرح نشدن آن در شرح خدمات تیپ ۱۲ و ارایه نشدن شرح خدمات اصلاحی (البته تاکنون) این موضوع مورد بررسی سلیقه‌ایی قرار گرفته است که مسلما با علم به اهمیت موضوع پدافند غیرعامل در کشور و تاکیدات بر آن غفلت در این موضوع می‌تواند اثرات زیانباری را بر شهرها و کشور تحمیل نماید این در حالی است که نبود و یا کمبود افراد متخصص در حوزه پدافندغیرعامل شهری نیز بر افزایش این تغافل افزوده است.
در این حوزه و در مقاله‌ایی در مجله پژوهش‌های شهری با عنوان "ارزیابی نحوه بهره‌گیری از مفهوم پدافندغیرعامل در طرح‌های توسعه و عمران (جامع) شهری" با نگارش حامد اخگر و علیرضا عندلیب به این جمع‌بندی می‌رسد که: به نظر می‌رسد باید مطالب ارایه شده در بخش‌های پدافند غیرعامل در ذیل یک تعریف واحد از این موضوع و مولفه‌های آن بیان شود. در این زمینه سازمان پدافند غیرعامل به عنوان مرجع مطرح است و ارایه مطالب از منابع مختلف می‌تواند سردرگمی برای مشاور و اعضاء محترم شورای عالی در ضمن تصویب ایجاد کند.
بهتر است شناسایی اماکن حساس، حیاتی و مهم به صورت نقشه در خلاصه گزارش ارایه شود تا فهم مطالب را مناسب‌تر کند. یکی از موارد مورد تاکید از نظر سازمان پدافند غیرعامل و سایر نهادهای ذی‌صلاح در این زمینه تدقیق پدافند غیرعامل در کاربری‌های وضع موجود و پیشنهادی شهر است که ارایه نقش‌هایی در این زمینه و استفاده از این الگو برای مکان‌گزینی کاربری‌های پیشنهادی باید مورد توجه باشد، لذا بهتر است نقشه کاربری اراضی پیشنهادی ضمن تدقیق با پدافند غیرعامل در ارتباط با حوزه عملکرد کاربری‌های نیز در مواقع بحران مطالب بیان کند.
پیشنهادهای ارایه شده در بخش راه‌های شهری موضوع پدافند غیرعامل و سطح دسترسی هر کدام از راه‌ها مناسب است که لحاظ شود در عین حال ارایه نقشه مجزا در خلاصه گزارش با عنوان "تدقیق پدافندغیرعامل در معابر شهری" بهتر است مورد استفاده قرار بگیرد. حریم شهرها به عنوان حوزه بلافصل از شهرها مود توجه است که طرح‌ها به ارایه ضوابط کاربری و موارد دیگر در این زمینه میپردازد این در حالیست که با توجه به اهمیت آن‌ها (به علت قرار گیری بیشتر مجموعه‌های صنعتی در پیرامون شهرها) این موضوع مورد اشاره در طرح‌ها نبوده است و شرکت‌های مشاور در این زمینه غفلت بزرگی را مرتکب شده‌اند.
طرح های توسعه و عمران شهری به عنوان سند چشم‌انداز شهری در ابعاد مختلف می‌تواند با ارایه ضوابط به طور محسوسی ارگان‌های کنترل‌کننده در شهرها مانند شهرداری را برای پیشگیری در مواقع مختلف در شهر آماده کند؛ لذا مناسب است روابط در موضوع پدافند غیرعامل و موضوع‌های مرتبط با آن طرح شود. این موارد به صورت کلی تدقیق دو مفهوم بسیار مهم است و در عین حال موضوع شهرسازی را یک اهمیت اساسی مطرح می‌کند و الزام استفاده از مفهوم پدافند غیرعامل به عنوان یک امر بدیهی الزام‌آور می‌کند. شهرسازی امروز ضروری است که در استفاده از ظرفیت‌های این حوزه استفاده کند و امر برنامهریزی شهری با تدقیق این مفاهیم در طرح‌های توسعه شهری می‌تواند در ابعاد مختلف موثر باشد.
مقاله از: حامد اخگر، دکترای شهرسازی